Carlo Felice e i tiranni sabaudi? Un libro straordinario.

Carlo Felice e i tiranni sabaudi? Un libro straordinario.
di Stèvini Cherchi
Su lìburu de Frantziscu Casula fait diaveras a ddu disciniri straordinàriu, in su sentidu literali de su fueddu. Sa stòria chi si contat difatis abarrat no sceti foras de s’ordinàriu, ma andat inderetura contras a comenti si-dd’ant sèmpiri contada: scrita de is bincidoris, in totu allenus a sa vida de s’ìsula, prena de arretòrica po sa grandu pàtria gloriosa chi at fraigau sa “natzioni” italiana (cunfundendi custu cuntzetu cun su de “stadu”); stòria chi totus eus studiau me is lìburus ofitzialis de scola, chi si contant is Savojas comenti a is chi ant fatu intrai sa Sardìnnia in sa grandu stòria, cultura e lìngua italiana (lìngua chi mancu issus chistionànt a primìtziu, ca fiant francòfonus).
Lassendi chi siant su Prof. Melis e Frantziscu etotu a bosi contai de is arroris de su guvernu de Carlo Felice e de is àterus tirannus sabàudus (est aici etotu, si funt cumportaus che a tirannus beriderus), deu m’ia a bolli stentai narendi calincunu fueddu asuba de lìngua e cultura.Depeus nai ca is chistionis de sa lìngua e de sa cultura caminant sèmpiri a costau de is fatus de sa stòria. Mancai siat issa difatis, cun is acuntèssius detzìdius de is chi cumandant, a stabilessi sa preneta de is pòpulus e finsas pensamentus e parris chi cuddus etotu si faint de issus matessi (chi iaus a podi nai “cuscièntzia de s’identidadi”), a bortas intamis sutzedit chi potzat essi custa cuscièntzia de sei, mancai scuta de malivatus e ingiustìtzias, a arrennesci a movi is acadessimentus fadendi de manera chi siant is pòpulus etotu a impelli sa stòria de parti de bàsciu. Naru custu cun sa fiantza e sa spera chi siat mancai sa connoscèntzia de sa stòria sarda comenti si-dda contat Frantziscu a s’agiudai a cumprendi poita sa natzioni nosta beridera, màrtura e scabudada, si siat pòtzia scaresci de sa cultura sua plurimillenària; una cultura trasmìtia in is ùrtimus 12 sèculus de una lìngua, su sardu, chi mancai nàscïa de una lìngua furistera imposta amarolla de is dominadoris romanus a is bividoris primàrgius Shardana, costruidoris de sa tzivilidadi nuràgica, at tentu sa fortza de lompi finsas a nosu chena si sperdi e arrichendi-sì de totu su chi àterus dominadoris furisteris ant innestau aìnturu de issa chena arrennesci a dda sderrui.
Tocat a nai a sa dereta ca nci funt casi arrennèscïus, su perìgulu est mannu chi pensaus ca chi sigheus a no dda trasmiti a is fillus nostus, in pagus dexenas de annus at a scumparri de sa faci de sa terra. Comenti seus lòmpius a custu sciacu? Chi pensaus a su momentu chi is Savojas funt arribbaus innoi in su 1720, totu su pòpulu chistionàt in sardu sceti, bogau su spanniolu po is àutus ofitzialis e po sa pagu genti studiada chi nci fiat. Est s’inghitzu de unu domìniu chi in totu is fainas de custus urreis, innantis e apustis de s’unificadura italiana de su 1861, lassat arrastu de bisura coloniali, de meris chi sfrùtuant is chi tenint asuta. Pensaus a sa chistioni linguìstica-culturali, chi no fait a cerri de sa polìtica de fura e spollamentu sèmpiri persighida de totu is Savojas, poita ca ndi benit a essi mèdiu e fundamenta; ca prus de is fatus polìticus e econòmicus, est sa bisura linguìstica e culturali chi at giogau meda asuba de is pensamentus e is parris chi nosu sardus teneus de nosu matessi.
A arreprimi is “dialetus sardus” e a imponni sa lìngua italiana che a mèdiu de “intzivilimentu” dd’ant fatu luegus, asuba de unu pòpulu chi giai de s’inghitzu bidiant cumpostu “per sua natura, da nemici della fatica, feroci e dediti al vizio”, Sardìnnia “paese maledetto”, cun su sardu chi est “più selvaggio del selvaggio, perché il selvaggio non conosce la luce e il sardo la conosce”. Ita ddi podit abarrai a unu pòpulu po s’intendi pòpulu, chi ddi naras aici e ndi-ddi lias sa lìngua? E comenti ant fatu? “Proibendo severamente l’uso del dialetto sardo in ogni atto pubblico civile non meno che nelle funzioni ecclesiastiche tranne le prediche”; “si prescrive l’esclusivo uso della lingua italiana per incivilire alquanto quella nazione, sì affinché vi siano più universalmente comprese le istruzioni e gli ordini del Governo”.
Luegus duncas s’italianu est impostu me is scolas e chi a s’inghitzu lompit sceti a pagus assortaus, in s’800 cumintzat a si spainai po s’imparamentu de su pòpulu puru. Aici est nàscïa sa desardisadura de is sardus, in d-unu progetu de aparixamentu culturali tìpicu de is potèntzias colonialis. Si ti nant: “La’, deu t’impòngiu una lìngua nòbili e de grandu cultura ca ti-ndi bollu pesai de su stadu de primitivu nioranti, no ti fatzu fueddai prus cussu dialetu aresti fatu e lassau po ti fai intrai in su mundu de is pòpulus tzivilis”; e custu sighint a ti-ddu nai dònnia dii, in dònnia manera, e funt aici abbistus narendi-ti-ddu e aici fortis proibendi-tì sa lìngua tua, chi a s’acabbu tui nci as a crei amarolla. Ma ddu faint po t’assugetai a sa boluntadi insoru, po t’imponni sa lei insoru e sfrutuai su territòriu tuu, po ti-ndi furai totu is arrichesas, sciuscendi-tì is padentis po ndi fai craboni o linna po is bias ferradas de is partis arricas de s’arrènniu, furai is mineralis de sa terra po fai arricai is stràngius, mancai fadendi-tì morri de silicosi o sparendi-tì chi t’atrivis a scioperai po is deretus tuus de traballadori, pighendi-tì povintzas sa vida de sodrau po is miras imperialis de alladiamentu in Europa e Àfrica.
Est po fai totu custu chi ti depint fai crei ca no balis a nudda, ca ses sceti un’arestatzu chena lìngua, unu chi est bonu sceti a achichiai unu dialetu grezu, un’èssiri bàsciu chi “chena de issus no ti-ndi podis scabbulli de nudda” e ca si intamis ddus sighis t’as a agatai parti de unu pòpulu forti e grandiosu chi fait luxi de sei sa stòria de s’umanidadi.
Duncas is Savojas (e apustis su fascismu puru), comenti si contat Frantziscu, ndi strantaxant unu sistema coloniali chi cun custa polìtica contras a sa cultura e sa lìngua sarda arrennescit a nosi-ndi liai su sentidu de identidadi nostu prus sintzillu e cumbintu. E no nc’est de pensai chi cun sa democratzia siat cambiada meda custa manera de guvernai. It’eus connotu apustis de su 1948 e pruschetotu de is primus annus ’60, antis cun sa scola de massa e pustis cun sa televisioni po totus? Sa stòria ant sighiu a si-dda contai sèmpiri a bisura de colonisadoris, cuendi-sì totu su chi iaus tentu de importu, sa tzivilidadi nuràgica stravanada, froria millennus innantis de sa grandu Roma, sa tzivilidadi manna de is giugis, chi est stètia capassa de si donai in su 1300 unu còdixi de leis che sa Carta de Logu, abarrada bàlida finsas a metadi de s’800; totu su chi s’iat pòtziu donai fama me is sèculus passaus si-dd’ant cuau cun stùdiu e coidu, e nosu no ndi scideus nudda. Si biint oindii tambeni lìburus italianus de scola po pipius chi amostant s’Itàlia cun is monumentus famaus de is tzitadis mannas suas e sa Sardìnnia populada sceti de brebeis e pastoris. E sighint sèmpiri a si proibiri de fueddai sa lìngua nosta, sa primu nàscïa de is fillas de su latinu e chi po sèculus at espressau sa manera nosta de pensai e de fai, sa cultura spirituali e materiali de is sardus; unu mundu de arrelatas personalis e comunidàrias fundudas, de ètica de su traballu, de solidaridadi in s’abisòngiu, de agiudu torrau, de allirghia e sunfrimentu bìvius a cumoni, cun is fueddus de sa poesia e de su càntidu me is prus espressadas sintzillas de s’arti nosta. Cussa lìngua est totu su chi seus stètius me is sèculus, carriada de totu su prexu, su dolori, su sentidu, su chi ant bìviu totu is chi me is sèculus ant imperau cussa lìngua po essi in su mundu, po comunicai a paisanus o stràngius ideas talladas cun cussa lìngua e chi issas etotu tallant su mundu cun cussa lìngua a manera in totu ùnica. Custa lìngua prena de totu su sànguni de is chi dd’ant imperada, funt arrennèscïus a si ndi-dda furai, ca eus bòfiu crei a is fàulas chi s’at contau unu stadu chi tenit totu s’interessu a chi nosu sigaus a achichiai una lìngua po nosu stràngia, in d-una scola chi no si contat nudda de nosu e de sa terra nosta (castiai puru s’arrori de is datus de su sperdìtziu scolàsticu de is piciocus nostus, chi est su peus de Itàlia). Unu stadu chi, in d-unu mundu aundi sa connoscèntzia est totu, si bolit fai abarrai arfabetus de sa stòria e sa lìngua nosta, proibendi-sì de dda studiai e de dda imperai in is sètius formalis de sa sotziedadi e finsas liendi-sì cussu bantaxu de connoscèntzia chi donat su bilinguismu e chi sa scièntzia at amostau oramai de annus meda. Unu stadu chi, cun s’acotzu de is classis dirigidoras de logu, asserbidas che canis de strexu prontus a boddiri incàrrigus e dinai, agatat prus discansosu a imponni sceberus polìticus e tzerachias militaris e econòmicas, aicetotu che unu stadu imperiali cun is colònias suas, candu ndi liat a su pòpulu sa possibilidadi de pensai e sentiri in sa lìngua sua, sa chi at formau de sei sa stòria sua.
E duncas eus a depi cumprendi ca sa lìngua si serbit finsas po arraxonis econòmicas, ca unu pòpulu chi arraxonat cun sa conca sua, cun sa lìngua sua, no si fait imponni mòllius de strobeddu econòmicu chi faint sceti is interessus econòmicus de is stràngius, chi cun sa trassa ca funt donendi-sì, bontadi insoru, su traballu (ma ita calidadi de traballu?), s’imbrutant sa terra bella nosta, si-dda faint bendi a stracu baratu oru-oru de mari po fai arricai is ‘palatzinarus’, si-ndi sciorrocant totinduna is mèdius de produsi chi funt sa cultura nosta, si-ndi furant is prus logus bellus ponendi-nci fàbricas chi andant faddias in dex’annus, tzerachias militaris chi si bitint càntziru e strupius, arrafinerias chi s’imbrutant su mari e dònnia tanti si bocint puru is traballadoris nostus.
Insaras creu chi siat lòmpia s’ora de pigai cussa cuscièntzia chi at a essi capassa de movi sa stòria nosta, arrèscïa in su sutasvilupu, su disimpreu e su disterru po si fai acabbai de essi sèmpiri prangi-prangi pedendi sa limòsina de s’assistentzialismu o sa brulla de s’insularidadi in costitutzioni (cosa de arriri chi serbit sceti a cuai e straviai de is problemas berus), sighendi mancai su bravanteri de sa dii o chescendi-sì ca “chena s’Itàlia no si-ndi scabbulleus”; ca cussa stòria fait a dd’aderetzai conca a una preneta abundosa, si sceti eus a essi bonus a ponni a frutu is arrichesas naturalis e culturalis chi teneus, is liòngius tecnològicus chi s’acàpiant a su mundu e s’abilèntzia nosta de imprendidoris e annoadoris, chi oindii si tocat a imperai foras de Sardìnnia a bantaxu de is àterus. Ma po custu depeus pretendi chi is chi guvernant si torrint sa connoscèntzia chi eus pèrdiu de sa stòria, sa lìngua, is espressadas culturalis e artìsticas nostas. Si eus a podi torrai a sciri a chini seus diaderus e no comenti s’ant fatu crei is àterus, eus a podi torrai a nai su fueddu nostu in su mundu, paris a totu is àterus.
(E’ la versione in sardo che il Dottor Stefano Cherchi ha pubblicato nel giugno 2020 nel sito www.bideas.org [in seguito purtroppo andato perduto per un incidente informatico] del testo integrale del discorso fatto a Mogoro introducendo la presentazione del libro il 14 gennaio 2020, nell’Università delle Tre Età)